GAMZE AKDEMİR
[email protected]
Ağustos ayı şiirimizin iki ölümsüz ustası Can Yücel ve Turgut Uyar’ı kaybettiğimiz, birebir vakitte bu iki ustanın dünyaya gözlerini açtığı bir ay. Yücel’i 1999’un 12 Ağustos’unda, Uyar’ı ise 34 yıl evvel bugün, 22 Ağustos 1985’te sonsuzluğa uğurladık.
Can Yücel de, Turgut Uyar da şiirle çocuk yaşta tanıştı. İkisi de şiiri hayatlarının merkezi kıldı. Toplumcuydu, direngendi. Aydınlık, insancıl, toplumcu, eşsiz yeni bir şiirin tohumlarını ekti. Soyut şiire yönelirken lisanda ihtilal yarattı. İkisinin de kalemlerinden aşk, sevgi, vefat, hasret, telaş, umut, ikilem, toplum, birey eksik olmadı. Yakındılar, arkadaştılar. Dost sofralarında az muhabbet koyultmadılar. Kahrın tabanını buldukları da oldu, muhabbetin tabanını buldukları da. İkisi de Ağustos’ta doğdu, Ağustos’ta öldü. Öldüler mi sahi? Bugün hâlâ ve ebediyen okunuyor, dizeleri lisandan lisana söyleniyorsa ölmek dediğin nedir ki?
Biz de tüm bunlardan hareketle iki ölümsüz ustayı anmak, harikulâde şiir seyahatlerine, eşsiz randımanlarına bir tanıklık sunabilmek istedik. Can Yücel’in 1989’da, Turgut Uyar için kaleme aldığı, evrakımızda da anacağımız “Turgut Uymaz” isimli yazısının son cümlesinde dediği üzere; “Gazamız mübarek olsun!.”
“Baktım gökte bir kırmızı bir uçak/ Bol çelik bol yıldız bol insan/ Bir gece Sevgi Duvarını aştık/ Düştüğüm yer o denli açık seçik ki/ Başucumda bir sen varsın bir de evren/ Saymıyorum ölüp ölüp dirilttiklerimi/ Yalnızlığım benim çoğul türkülerim/ Ne kadar palavrasız yaşarsak o kadar iyi”
Can Yücel (“Sevgi Duvarı” isimli şiirinden)
YÜCEL’İN BİRİNCİ ŞİİRİ CUMHURİYET’TE YAYIMLANIR
İstanbul’da 21 Ağustos 1926’da, dünyaya gelen ve 12 Ağustos 1999’da, 73 yaşında yaşama veda eden Can Yücel, efsane Ulusal Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel’in oğlu olarak şiirle küçük yaşta tanışır. O denli ki Peyami Safa’nın yönettiği, Cumhuriyet’in çocuk sayfasında yayınlanacak birinci şiirini 10 yaşında muharrir: “Kuşların sesini severdi Beethoven/ Mozart’ın sevdiği gibi/ Dehaları geçti şaheser oldu/ Mozart’ın istediği adam oldu”.
Atatürk Lisesi’nde hocaları ortasında Cevdet Kudret, Nurullah Ataç da vardır. Lise yıllarıcan dostu Gazi Yaşargil’le birlikte bol bol Nâzım okuduğu yıllardır. Bir arkadaşı da, Londra’dayken o vakitler basın ataşe yardımcısı olan Bülent Ecevit’tir. Ecevit tıpkı pansiyonun odasında, Yücel ise kalorifer dairesinde kalır. Öğrenci bursuyla kıt kanaat geçinerek okuduğu Cambridge’de Bertrand Russell’dan ders alır. Avni Arbaş, Sadi Çalık, Bedri Rahmi, İlhan Koman üzere sanatkarlarla dostluk eder.
Bir müddet sonra babası Hasan Ali Yücel, birinci şiir kitabı “Yazma”yı (1950) bastırır: “Babam ‘Bastıralım bunları’ dedi. Benim hiç elim değmedi kitaba. Şiirleri babama yolladım, o da özenmiş, Bedri Rahmi Bey’den rica etmiş kapağını. Bana da iki üç tane verdi. Kitap hiç satmadı değil, satışa vermedi babam.”
KORE’DE KUMANDANI MADANOĞLU
1953’te askerdir, Kore’ye masraf. Kumandanı da 27 Mayıs’ın mimarlarından Cemal Madanoğlu’dur. Askerlik dönüşü, Beyoğlu’nda Metin Eloğlu ile mesken meblağlar. 1956’da Ankara’dadır, büyük aşkı Güler Yücel’le tanışır. Tıpkı yıl evlenirler. 1950’lerin sonunda Ankara’da, o sıralar BBC’nin yöneticilerinden tarihçi Andrew Mango’dan teklif alır ve Londra’da BBC Türkçe servisinde çalışmaya başlar.
Şiir yazmayı elbette hiç bırakmaz. Beş yıl kaldıkları Londra’da, çocukları Hasan, Güzel ve Su’yu kucaklarına alırlar. 26 Şubat 1961’de Türkiye’den gelen telefonla babası Hasan Ali Yücel’in mevtini öğrenirler: “Hayatta ben en çok babamı sevdim/ Karaçalılar üzere yardanbitme bir çocuk/ Çarpı bacaklarıyla -ha düştü, ha düşecek-/ Nasıl koşarsa akabinde bir devin,/ O çapkın babamı ben o denli sevdim.”
1962’de yeniden İngiltere’deyken, 1709 yılından kalma, Latin harfleriyle taş baskısı olarak basılmış bir Türkçe dilbilgisi kitabı bulması büyük ses getirir. 3 Haziran 1963’te Nâzım Hikmet’in vefat haberi geldiğinde BBC’de kafayı çeker Can Yücel. O gün sabah yayını yapılamaz bu nedenle. İstifası istenir, o da verir ve Türkiye’ye dönerler. Evvel Marmaris’e sonra da İstanbul’a yerleşirler.
ÇEVİRMENLİKTEN TURİST REHBERLİĞİNE
Latince-Yunanca ve klasik filoloji eğitimleri almış, çeşitli elçiliklerde çevirmenlik, Londra’da BBC’nin Türkçe kısmında spikerlik yapmıştır lakin Türkiye’ye döndükten sonra bir mühlet turist rehberidir. Akabinde ömrünü aralıksız şiire ve çeviriye adar.
Çeşitli edebiyat, kültür ve siyasi mecmualarda; şiirleri, edebiyat ve tiyatro çevirileri ile siyasal mevzularda yazıları yayımlanır. 1945-1965 yılları ortasında ‘Yenilikler’, ‘Beraber’, ‘Seçilmiş Hikayeler’, ‘Dost’, ‘Sosyal Adalet’, ‘Şiir Sanatı’, ‘Dönem’, ‘Yöne’, ‘Ant’, ‘İmece’, ‘Papirüs’ isimli mecmualarda muharrir. ‘Yeni Dergi’, ‘Birikim’, ‘Sanat Emeği’, ‘Yazko Edebiyat’, ‘Yeni Düşün’ mecmualarında yayımladığı şiir, yazı ve çeviri şiirleri ile tanınır. Leman ve Öküz üzere mizah mecmualarının yanı sıra Gerçek, Üniversal Kültür mecmuaları; Vatan, Demokrat, Kelam,Evrensel ve Emek gazetelerinde uzun müddet yazmıştır.
TOPLUMCU, DOBRA VE ÖZGÜNDÜ
Taşlama ve toplumsal hassaslığın ağır bastığı şiirlerinde, dobra lisanı ve özgünlüğüyle dikkat çeker. Tabiat, beşerler, olaylar, kavramlar ve heyecanları şiirlerine temel alır. “Maaile”, “Küçük Kızım Su’ya”, “Güzel’e”, “Yeni Hasan’a Yolluk”, “Hayatta Ben En çok Babamı Sevdim” üzere şiirlerinde sevgi dolu aile bağlarının izi sürülür.
“Yazma” (1950), “Her Boydan” (1959), “Sevgi Duvarı” (1973), “Bir Siyasalın Şiirleri” (1974), “Ölüm ve Oğlum” (1975), “Şiir Alayı” (1981), “Rengâhenk” (1982), “Gökyokuş” (1984), “Beşibiyerde” (1985), “Canfeda” (1985), “Çok Bi Çocuk” (1988), “Kısa Devre” (1990), “Kuzgunun Yavrusu” (1990), “Gece Vardiyası Albümü” (1991), “Güle Güle-Seslerin Sessizliği” (1993), “Gezintiler” (1994), “Maaile” (1995), “Seke Seke” (1997), “Alavara” (1999), “Mekânım Datça Olsun” (1999), “En Uzak Mesafe”, “Benim Adım Firuzansa Ne Olayım”, “Cazcı firuzan” (1997), “Hotuhların dramı”, “Biraz alıştım”, “Bördübet’ten Sedir Adası’na”, “Yüz Kitabı Şiirlerimden Seçmeler” (2010), “Yaprak Dökümü” kitapları; “Hamlet” (Shakespeare) ile “Bahar Noktası” (Bir Yaz Gecesi Rüyası’nın çevirisi-Shakespeare), “Yeni Başlayanlar İçin Marx” (Marx Para Principantes), “Salozun Mavalı” (Peter Weiss) üzere çevirileri Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Papirüs Yayınevi, Doğan Kitap, Adam Yayıncılık, Bilgi Yayınları, Ağaoğlu Yayınevi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Yason Yayıncılık, Boyut Yayın Kümesi, üzere çeşitli yayınevleri tarafından yayımlanır.
HİLAV: “DİLİ AZAT ETTİ”
Selahattin Hilav, “Edebiyat Yazıları” kitabında şöyle kıymetlendirir Can Yücel’i:
“ (…) Gerçek şairler, lisanı azat edenlerdir, diyebiliriz. Gerçekten Can’da, tutsaklıktan kurtularak ömrün iç yüzünü ortaya döken ve özündeki bilinmeyen hakikatleri de gösteren bir lisanla karşı karşıyayız. Bu lisan akıl öğretmez, efsaneleri pekiştirmez, şahıslara tapınmanın, soyut hümanizma hayallerinin hizmetkârlığını yapmaz. Besinsel ve cinsel açlığı, ülküler ve prensipler ileri sürerek gözden kaybettirmez. Yaşamamışlığı ve hödüklüğü örten sulugözlülük ve yapmacık hassasiyet üretmez, bunları diğerlerine bulaştırmaz; hasılı, palavraya hayat hakkı tanımaz.”
Çevirileri de şiirleri kadar ses getirir Can Yücel’in. En sevdiği Shakespeare’dir. “Hamlet”, “Fırtına”, “Bir Yaz Gecesi Rüyası”nı aslına tam olarak bağlı olmadan farklı bir yaklaşımla çevirir. “Hamlet”in ünlü “To be or not to be” kelamını “Bir ihtimal daha var, o da ölmek mi dersin” halinde Türkçeleştirmiştir.
YÜCEL: “SHAKESPEARE TÜRKÇE DÜŞÜNEBİLİYORMUŞ!”
Can Yücel, çeviri anlayışını bir söyleşide şu sözlerle lisana getirir:
“Başka bir lisandan kendi lisanımıza çevirirken şayet o lisan içinde o olayı yinelemez ve yenilemezseniz, onu yine yaratmazsanız hiçbir boka yaramaz. Türkiye’de çevrilmemiş hiçbir şey yoktur, her şey çevrilmiştir. Hiçbir şey değişmemiştir. Çevirinin temeli yeni bir yapıt ortaya koymaya bağlıdır. Çeviri yaparken yeni bir çocuk doğuruyormuş üzere bakmak lazım olaya. Yoksa yapay imkanla çıkan çocuklar üzere lakin bize başbakan olur. (…) Bu Shakespeare pezevengi Türkçe söylese nasıl söylerdi, bunu düşünüyorum. Bunu düşünürken bayağı hoş şeyler çıkıyor ortaya. Demek ki Shakespeare Türkçe düşünebiliyormuş.”
“Şiir fenerimle de baktım, son çığlık!/ Aşk yokmuş sizde beş paralık!/ Gidiyorum ben boşçakallar/ Sıçmışım ortalık yerinize/ Kıçımın fosforuyla aydınlanın siz artık./
Can Yücel (“Kibar Hırsızın Türküsü” şiirinden)
ARGO VE KÜFÜRÜYLE ZEKANIN ÂLÂ NİYETİ
1940 sonrası şiirin Can Yücel’siz değerlendirilmesinin büyük bir eksiklik olacağını düşündüğünü söz etmiş Cemal Süreya’ya nazaran, Can Yücel’in şiiri tüm ironisi, argo ve küfürüyle “zekanın düzgün niyeti”dir:
“Argo ve küfür bir arınma sürecidir Can Yücel’de. Berbatlığa, berbat nizama karşı aşılanmak için kutsal’ı delik deşik eder. Doğal eski kutsal’ı. Ve yeni kutsal ismine. Bu yüzden daima olarak tarihî olaylarla bugünkü olayları iç içe işler. Şiirsel hareketini kurmak, sürdürmek için en elverişli yolu seçmiştir: parodi. Sahiden de parodi toplumsal aksiyonla şiirsel hareketi birleştiren bir yoldur. Tarihi, gazete yeniliğine getirir. Bunu yaparken halk kaynaklarına, halk ağzına, daha çok halk türkülerinin deyişlerine yaslanır.”
Süreya, Can Yücel’in soyut şiire yöneldiğini söylerken oluşturmak istediği lisan üzerine dikkat çeker: “O, halk lisanını kullanarak yeni bir lisan oluşturmak dileğindedir. Halk kaynaklarından devşirdiği lisanla yaratmak istediği özel lisanın çatışması (birleşmesi değil) onu yeni bir zahmetin eşiğine getirmiş bulunuyor.”
FİŞEKÇİ: “ŞİİR FENERİ ZÜHRE YILDIZI ÜZERE PARLAYACAK”
Cumhuriyet Kitap Eki ile Sözcükler Mecmualarının Yayın Direktörü, şair Turgay Fişekçi’nin, Can Yücel’in şiirine ait değerlendirmeleri de çarpıcı:
“Dilde bir yandan kendine has vurgu ve tonlamalar yaratırken bir yandan da konuşma lisanı, eski ve çağdaş şiir, geniş bir kültür ve lisan bilgisine kattığı sevgi-alay-acı karışımı his yoğunluğuyla da aydınlık, insancıl, toplumcu, eşsiz bir şiir yarattı. (…) Şiirimizde açtığı verimli vadi, Türkçe yaşadıkça çiçeklenmeyi sürdürecek. Hınzır âşıkların ellerindeki maytapların uçuşan ışıkları içinde onun şiir feneri zühre yıldızı üzere parlayacak.”
15 YIL HAPİS!
Can Yücel, 1965`ten sonra siyasal mevzularda da eser verir. 12 Mart 1971 periyodunda Che Guevara’dan “İnsan ve Sosyalizm”; Mao, Che ve Amerikalı bir generalin yazdığı “Gerilla Harbi” çevirileri nedeniyle 15 yıl mahpusa mahkûm olur.
Yaşadıklarını şöyle anlatır: “Amerikan generalinin bokuna yedi buçuk sene yedik. Adam diyor ki: ‘Bir memlekette toplumsal adaletsizlik çok büyük olursa, halk gerilla hareketine taraf çıkarsa, siz istediğiniz kadar önlem alın, bunu durdurmanıza imkan yoktur’. Adam, Amerika açısından anlatıyor. Bunda kusur bulundu.”
1974’de genel afla çıktıktan sonra cezaevi izlenimlerini ironik, yer yer mizahi lisanla kaleme aldığı “Bir Siyasalın Şiirleri”ni yayımlar:
“Yaşamayı yaşamak istiyorum demiştim/ Neylersin ki bu damda bu dem/ Ayaklarımda uyaklarımda zincir/ Bu türlü topal koşmalarla geçiyor günlerim/ Meğer methetmek üzere olmasın kendimi ama/ Hayatım benim en hoş şiirim.”
Can Yücel, kitabını “kişinin dış baskıların hışmı karşısında kendi özünü hırpalattırmamak için, hatta yitirmemek için kullandığı bir savunma düzeneği, baskının, acının üstüne gidiş” olarak niteler.
Refik Durbaş’a nazaran “Yücel’i geniş okuyucu kitlesiyle buluşturan, şahsî ve toplumsal hayatın acı bir periyodunu lisana getiren, öfkeli, alaycı, boyun eğmeyen, siyasal şiirlere tartı verilen bir kitap”tır.
Selahattin Hilav’da; “Yalanı, aldatmacayı, çelişkiyi, kafasızlığı, toplumsal tertibin eseri olması açısından ele alan, bunların farkına varmış üzere kimi vakit kendini de mevzu edinen, lakin aldatanın ve aldananın gülünçlüğünü şiirin berraklığında yansıtan bir mizahtır.” kelamlarıyla kıymetlendirir.
Can Yücel’in hakkında 12 Eylül darbe devrinde yazdığı “Beşi Bir Yerde” şiiri nedeniyle KenanEvren ve dört arkadaşına hakaretten dava açılır. Savunması da unutulacak üzere değildir: “Hakim: ‘Şiirinizde daima göt diyorsunuz. Daha kibar söylenemez mi?’ Can Yücel: ‘Türk Lisan Kurumu sözlüğüne nazaran bu memlekette göte göt denir’.”
“DEMİREL BENİ AFFEDECEKMİŞSE/ KOLAY GELSİN”
12 Eylül darbesi sonrasında “Somut” mecmuasındaki “Hamileler” isimli şiiri edebe alışılmamış, müstehcen olduğu teziyle para cezası verilir. Birebir tezle “Rengâhenk” isimli kitabı toplatılır. 18 Mart 1998’de ise bu kere bir konuşmada devrin Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’e hakaret ettiği gerekçesiyle bir yıl iki ay mahpus cezasına çarptırılacaktır.
Cezasını affetmesi için Demirel’e sayısız dilekçe gönderilir. Şairin yorumu ise şöyledir:
“Ben kahraman değilim/ Demirel beni affedecekmişse/ Kolay gelsin!/ Benim tasam,/ Ya beni affetmeden önce/ Eceli gelip ölürse…/ Lakin onu affetmeye benim/ Sıkletim yetmez/ Ne de cesedim…” Ayrıca; “Ben hayatım boyunca muhalif yaşadım. Devlet ve herkes beni olumsuz diye belledi. Onun için ‘kan grubum rh negatif.’ Onun için düzenle birbirimize kan alıp veremiyoruz.”sözünü de hafızalara kazır.
1996’da Emek Partisi’nin kurucuları ortasında yer alan Can Yücel’in, “Hava Döndü” ismini verdiği şiiri, partinin marşı olarak kullanılır. 18 Nisan seçimlerinde ise Özgürlük ve Dayanışma Partisi`nden İzmir 1. Sıra Milletvekili Adayıdır.
CAN YÜCEL’İN TOHUM BANKASI FİKRİ
Bu ortada “Tohum Bankası” fikrini (Bu ortada Tohumculuk Yasası’nın Türkiye’de 2006’da yaşama geçirildiğini anımsatalım) 1990’larda Can Yücel’in lisana getirdiğini biliyor muydunuz? Kızı Güzel Yücel’in şu kelamları de Can Yücel’in kimliğini tüm taraflarıyla daha âlâ anlamak için değerli:
“Evde mutfakta yazardı. Yahut gelir kahvede ya da meyhanede yazardı. Kahvede köylüyle oturup sohbet ederdi. Tarımdan, siyasetten, sanattan konuşurdu. Sonra topladıklarıyla şiirlerini yazardı. İthal tohum furyasında çiftçilerin yakınmasını dinlerdi. O orta bankalar hortumlanıyordu. Bankalar kapanıyordu. İşte o günlerde babam, ‘paranın bankası var da, tohum bankası niçin yok? Bir tohum işine el atsak, bir tohum bankası kursak” diye bizimle dertleşti. Geç de olsa bu vasiyetinin gerçekleşmesi için birinci adımın atılması bizi memnun ediyor.”
YÜCEL, CANSEVER VE UYAR’IN ŞAİRANE OYUNU!
Can Yücel, Turgut Uyar, Edip Cansever mükellef sofralarda kaç sohbeti yoğunlaştırmıştır. Aydın Akkoç’un kaleme aldığı “Turgut Uyar’ın Çocuklarıyız” (İletişim Yayınları) isimli kitapta bir söyleşisiyle yer alan Turgut Uyar’ın oğlu Tunga Uyar’ın anlattıklarından öğreniriz ki; Edip Cansever, Can Yücel ve Turgut Uyar’ın oynadıkları şairane bir oyun vardır:
“Lokantalarda dönen şiirle ilgili konuşmalarda bazen ben de olurdum, hem dinleyici hem de azıcık iştirakçi olarak, kendimce konuşmayı öğrenmiştim. Lokanta oturmalarında artık çok bedelli olabilecek kimi dokümalarında da ortaya çıkardı. Bir orta şöyle bir moda vardı ortalarında. Sözgelimi Edip amca, Can amca ve babam oturuyorlar. Ellerinde bir evrak kağıdı bir satırlık yer kalacak halde katlanırdı. Can amca bir satır müellif ve sonra kimsenin göremeyeceği formda kağıt yine katlanır, akabinde Edip amca müellif ve tıpkı formda katlanır, babam müellif, bir oburu müellif; bir bakarsın on beş yirmi satırlık bir yazı veya bir şiir çıkmış ortaya. Açıp okurduk, çok gülerdik bunlara. Bende bir iki tanesi kalmıştı lakin öteki her şey üzere yok oldular.”
ŞİİRİN SESİNİ DUYURDU!
Can Yücel’in emeli yalnızca yazmak ve okutmak değildi, şiirin sesini de duyurmaktı. Bu yolda kaset de çıkardı, okuma günlerinde tok sesiyle bol bol şiir de okudu. Açıkhava Tiyatrosu’nda beş bin kişi onu dinlemek için toplandı.
Şair Turgay Fişekçi gülümseten bir anıyla kıymetlendiriyor Yücel’in bu gayretini: “1990’ların başlarında şiirin sesini bir kesim olsun basın yayın organlarında duyurabilmek için dokuz şair, altı ay müddetle şiir yayımlamama, yani şairler grevi yapma kararı vermiştik. Bu hareketimizi en âlâ nasıl duyurabiliriz diye konuşurken, en gerçekçi teklif Can Yücel’den gelmişti: ‘Dokuzumuz birden topluca donsuz fotoğraf çektirelim. O vakit her yerde basılırız’.”
ZEYNEP ORAL: “İMGELERE PABUCUNU AYKIRI GİYDİREN SİHİRBAZDI”
Son yıllarında eşiyle Datça’ya yerleşen Can Yücel’in her hafta Leman, her ay Öküz mecmualarında yazıları ve şiirleri yayımlanır. Sigara ve rakıyı çok sevdi. Şiiri sevdiği kadar, hayatı sevdiği kadar çok hem de. Yaşama 12 Ağustos 1999’da yaşama veda eder büyük şair.
Tam da gazeteci muharrir Zeynep Oral’ın yazdığı gibi“Şiiriyle kahkaha çiçekleri üreten, sözcüklere habire takla attıran, dizeleri rengarenk çemberlerde fır döndüren yaramaz bir çocuk; imgelere pabucunu zıt giydiren bir sihirbaz”ve şair müellif Şükran Kurdakul’un yazdığı gibi“Sözünü budaktan esirgemeyen bir kabadayı”dır yitirdiğimiz.
Dizelerini halkının lisanından esinleyendi Can Yücel. Özgün biçemini, yordamını çevirilerine de yansıttı, kimi cümleleri ülkesinin folkloruna, öz Türkçesine ustalıkla uyarladı, ülkemiz çeviri yazını için eşsiz bir tecrübe sağladı. Beşere anlamayı ve yeterli bildiği sevmeyi, aşkı inceden ve yalından anlatandı. Umudu, coşkusu, direnciyle en derin hislere tercüman, ülkesinin ve dünyanın anına, gidişatına dikkat kesilendi.Muhalif, kelamını sakınmayan tok bir sesti. Can Baba’ydı. Ona nazaran bütünselliğin dışında şiir yoktu. Hayat ve vefat de bir bütündü ve şiir bu bütünden çıkan çılgınlıktı.
MEKÂNINI CEHENNEME ÇEVİRDİLER!
Vasiyetine uyularak üstüne “Mekânım Datça Olsun” isimli bir kitap da yazdığı ve ömrünün son yıllarını geçirdiği Muğla’nın Datça İlçesinde çok sevdiği günebakan çiçekleriyle son seyahatine uğurlanır.
2011’de ise ünlü şairin mezarına saldırılır, mezar taşı kırılır. Mezarı yakınında bulunan “Can Evi” de bu olayın akabinde kapatılır. “Can’ın Taşını Kırdılar” başlıklı bir şiir yazan eşi Güler Yücel reaksiyonunu, “Can, ‘Mekanım Datça olsun’ dedi, yerini cehenneme çevirdiler”sözleriyle lisana getirir. Can Yücel’in mezarını, içki içiliyor gerekçesiyle 2011’de balyozla parçaladıkları savıyla 4 yıla kadar mahpus cezası istemiyle yargılanan iki kişi ise 2013’te beraat eder.
Ölümünden bu yana kendisiyle ilgisi olmayan dizelerin, şiirlerin Can Yücel’e ilişkin olduğu teziyle internette dolanıma sürülmesi de pek çok şahısta baş karışıklığı yarattı/yaratmaya devam ediyor. Can Yücel’in ne uslübuna ne duruşuna uymayan bu türetme şiirler ailesinin olduğu kadar sevenlerinin de reaksiyonunu topluyor.
SAHTECİLERE RECEP TAYYİP ERDOĞAN DA ŞAŞIRMIŞ!
Usta şairin eşi Güler Yücel, Kemal Öncü’ye verdiği bir söyleşide; Öncü’nün “Örneğin bu şiirlerden “Farkında olmalı insan…” diye başlayıp “Ömür dediğin üç gündür / Dün geldi geçti, yarın meçhuldür / O halde ömür dediğin bir gündür / o da bugündür.” formunda biteni, Balçiçek Pamir’in AKP milletvekili Müezzinoğlu’nu kaynak göstererek köşesinde yazdığına nazaran Tayyip Erdoğan tarafından çok beğenilmiş ve ‘Bunu duvarımıza asalım, hayret bunu Can Yücel’den beklemezdim!’ demiş.” kelamlarına karşılık yansısını şöyle lisana getirmişti:
“Evet, işte bu olay geçersiz şiirlerin Can’la ilgisinin olmadığına en hoş örnek! Erdoğan bile bu şiirin Can’a ilişkin olduğuna şaşmış… Tekrar örneğin ‘Her şey sende gizli…’ diye bir şiir de var. Mistik, mukadderatçı, boşverci, metafizik bulamaçlı bu şiirlerle Can’a karşı adeta faili meçhul bir kampanya yürütülüyor üzere.
Can’ın şiiri şiir üzere şiirdi… Ne o o denli ‘Ömür dediğin bir gündür/ o da bugündür…’ ye, iç, eğlen keyfine bak gerisine aldırma bildirisi? Can muhalif bir şair, söyleyeceğini eğilip bükülmeden dobra dobra söyleyen bir şair, ziyaret edenlerin şaşırdığı iki göz odada oturup üreten bir şair… (…)
Bu şiirler Can’ın biçemine alışılmamış, espri anlayışından mahrum, zekâsına uygun değil, muhalif duruşunun zerresi yok. Ben Can’ı unutturmak için, Can’ı yanlış tanıtmak için, Can şiirinin içini boşaltıp lay lay lomla doldurmak için gösterilen gayretlerin hiç bir işe yaramayacağına inanıyorum.”
Millİ Eğitim Bakanlığı’nın 2013-2014 eğitim öğretim yılı için ortaöğretim 10. sınıflara dağıttığı “Dil ve Anlatım” kitabının 39. sayfasında yer alan “Her şey Sende Gizli” isimli şiir de Can Yücel imzasıyla yayınlanmış, kızı Su Yücel o şiirin Can Yücel’e ilişkin olmadığını açıklamıştı.
CAN YÜCEL’DEN TURGUT UYAR’A: “TURGUT UYMAZ”
Can Yücel üzere bu yazımıza bahis, şairlikte ve insanlıkta usta, silinmez izler bırakmış Turgut Uyar da Ağustos’ta kaybettiğimiz ölümsüz şairimiz. Kelamı, Can Yücel’in, Argos Yeryüzü Kültürü Dergisi’nin Ağustos 1989’daki 12’inci sayısında Turgut Uyar için kaleme aldığı “Turgut Uymaz” isimli yazısıyla devam ederek getirelim ustaya.
“Büyük iş yapanların çabucak hepsi, bu işleri temelli bir zahmetten, bir çıkmazdan kurtulmak için yapmışlardır. Turgut da böylesine çıkmazların adamlarındandı. Oncağızımı 1956’da, sanırım, askerlikten ayrıldığı günlerde, çoluğu çocuğuyla sivilleşme memnunluğu, daha doğrusu ummacası içinde yaşadığı demlerde tanıdım. Sonraki yıllarda, sivile soyunmakla işin bitmeyeceğini, memleketin kendisinin koca bir kışla olduğunu acı acı anlamıştı, bunun üzerinedir ki, Türkçe’de hiç denenmemiş bir şiir stiline attı kapağı. Kaçıncı yeni olduğunu kimsenin çıkaramayacağı bir şiirdi bu. Asker kaputları üzere nefti ve uzun dizelerle soyuyordu kendini, sivilleşiyordu özümüze, benliğimize hakikat. Taç yapraklarını dizi dizi koparıp atarak çiçeğin göbeğini bulmaya yönelen bir üryanlaşma süreciydi bu. Neylersin ki, şiirin bitiminde anadan doğma bıraktığı gerçeklik yine kuşanıveriyordu üniformalarını, bir öbür şiire başlayıncaya dek. Bu, Sizifos’kâri bir cehennem sıkıntısıydı, bir Hades çıkmazıydı… Turgut bütün yumuşak başlı görünüşüne rağmen, tanıdığım en serkeş, en dik başlı, en anut, en uymaz insanlardan biriydi. Sonuna dek Ferhat sabrı ve direnciyle o çıkmazdan çıkma kararma bağlı kaldı. Gazası mübarek olsun!.”
“Yaşamak ne kadar çekilmez gelse de orta sıra,/ Bu görmek, bu sevmek, bu aziz sıcaklık deride./ Bu bir nimet, bu bir nimet, Elâ gözlüm,/ Bu yaşamak bir şiir, eşsiz.”
Turgut Uyar (“Ölüme Dair Konuşmalar” isimli şiirinden)
BİR ÇOCUK TURGUT UYAR! HÜZÜNLÜ, İÇLİ..
Ankara’da, 4 Ağustos 1927’de dünyaya gelen ve 22 Ağustos 1985’te, 58 yaşında yaşama veda eden usta şairTurgut Uyar da, Can Yücel üzere birinci şiir denemesinde ilkokul yıllarında bulunur: “Güzeldir sevgilim her dakka her an/ Hoştur kelamları kaşı gözleri/ Geçtiği her karış sönük topraktan/ O anda fışkırır sevinç özleri”.Evlerinde ud, keman ve saz sesleri eksik olmadığı için müziğe ilgisi ömrünce artarak sürer. Şiire müzikle geçmiştir denir hatta. Ortaokul ve lise yıllarında ise şiire devam ettiği üzere romana da eğilir.
Babasına çok düşkündür, eğitim hayatı boyunca uzaklarda olduğunda en çok onu özler. Şöyle bahseder çocukluğundan: “Hüzünlü bir çocuktum. Nedense daima ağlamaya hazır. Ağabeyim bana sataştıkça annem: ‘Yapma oğlum’ kaygısı ona, ‘O, içli bir çocuk’”.
Babası Hayri Uyar’ın emekli olmasının akabinde taşındıkları İstanbul adeta çocukluk nabzının asıl attığı yer olur. O hüzünlü, içsel yanı şiirlerinde birer birer tomurcuklanır. Yıllar sonra yazacağı “Vaiz Sokağı Numara 70” isimli şiirinde de aktarır bu hislerini:
“Perdemiz kadife olmalıydı../ Basma da hoş olur, sevince./ Biliyorsun fakat boğazımıza,/ Olmuyor ha deyince./ Kimbilir bir gün tahminen../ Adam sen de, aldırma,/ Bunlar düşünmeye değmez/ Hem hayat dediğin ne ki?..”
Dost Dergisi’nde 1965’te yayımlanan bir söyleşide şiire asıl ilgisinin on dört on beş yaşlarında başladığını, ortaokul yıllarında bir arkadaşıyla şiirler yazdığını ve bu birinci denemelerini bir defterde topladığını kelam eder. Ve şiirlerini, “gizli, hem de ne kadar bâtın olursa o kadar gizli” yazdığını söyler.
GÜNDE ÜÇ BEŞ ŞİİR, HAFTADA ON BEŞ, GÜNDE BİR ROMAN!
Bu periyotlarında şiirin yanı sıra sonraları tümden bırakacağı romana da oldukça meraklıdır:
“Daha ilkokulda vezin ve kafiyeden haberim olmadığı çağlarda manzumeler yazardım. Sonra ortaokul ve lise devresinde uzunluğuna yazdım. Günde üç beş şiir, haftada on beş, günde bir roman yazıyordum. Ancak ne şiirler, ancak ne romanlar. Liseyi bitireceğim yıl, Hayyam, Nedim, Yahya Kemal, Tevfik Fikret, Hamit ve Haşim kıskıvrak tutmuşlardı. Taklit ettiğimi bile bile onlara özenerek, bildiğim ve becerdiğim kadar terkipli filan gazeller mazeller yazardım. Hatta Makbere Mezar ismiyle bir nazire bile yazmıştım. Bazen bir romanı bitirmeden sıkılır, öbürüne başlardım. Sonra ikisini birden yazardım. Bu yüzden o güzelim romanların birçok yarım kaldı. Roman yazarken sıkılırdım. Şiire daha diğer bir tutkunluğum, sâdıklığım, hürmetim vardı. Rahmet versin o zamanlarda artık hayırla yad ettiğim arkadaş bana Alain Fournier’nin o güzelim İsimsiz Köşk’ünü verdi. Sonra bir Dostoyevski okudum da gücüm kesildi. İsteğim kalmadı roman yazmakta. Bu suretle bugünün Türk romancıları da benim rekabetimden kurtulmuş oldular. Dua etsinler İsimsiz Köşk’e, Netoçka Nezvanova’ya, Eugenie Grandet’ye.” (Varlık, 1952)
Turgut Uyar, 1946’da devrin şimdiki şairlerinin hepsini okumuştur: “Günümüzün şairlerini okudum da sevindim. Oh dünya varmış dedim.“İlerleyen yaşlarında da; sevdiği, etkilendiği kitap ve muharrirleri en önemli şöyle sıralayacaktır:“Aiskhylos’un Agamemnon’u, İrene Nemirovsky’den Çehov’un Hayatı, Eliot’un Sweeney Agonistes’i, Dostoyevsky’nin Karamazov Kardeşler’i ve Kutsal Kitaplar, bu ortada Çehov’un kendini (paradoks yaptığım sanılmasın kesinlikle) Michel Zevaco, Yunus Emre, Lorca, Fournier, Nazım ve Yahya Kemal …”
“Yad”, Ulusal Eğitim Bakanlığı’nın 100 Türk Edebiyatçısı listesinde yer alan Turgut Uyar’ın yayımlanan birinci şiiridir (1947-Yedigün). Kaynak mecmuasının şiir müsabakasında (1948) “Arz-ı Hal” şiiri ikincilik kazanınca Nurullah Ataç’ın güvendiği şairler ortasına girer.
İÇSELDEN TOPLUMSALA GEÇTİ
İlk periyot şiirlerinde şahsî yaşantılarının ve etrafının izdüşümleri üzerinde durur. Sonraları toplum ve törelerle çatışan bireyin sarsıntılarını lisana getiren şiirler muharrir. Birinci şiirlerini hece ölçüsünü önde tutarak kaleme alan Uyar, klâsik şiir ögelerinden hareketle aşk, mevt, ayrılık temalarını da ağır imgelerle işler. Sonraki yapıtlarında toplum, birey ve tertibe direnci merkeze alan Uyar, İkinci Yeni’nin önde gelen şairlerinden olur. Şiir ve düzyazı ayrımını ortadan kaldıran uzun şiirler yazan şair, lirik şiirin hudutlarını zorlar. Yapıtlarında Halk şiiri ve Divan şiiri biçimlerinden de yararlanır, “Divan” isimli kitabında gazel usulünü yeni şiire uygulamaya çalışır.
İlk evliliğini 1947’de, Askeri Memurlar Okulu’nda okurken Yezdan Şener ile yapan Turgut Uyar’ın, bu evlilikten Semiramis, Tunga ve Şeyda isimli üç çocuğu olur.1960’ların başında eşinden boşandıktan sonra İstanbul’a yerleşir. 1969’da ise birinci olarak 1962’de, Ankara’da Sanatseverler Derneği’nde karşılaştığı edebiyatçı Tomris Uyar’la tekrar karşılaşır, şiir üzerine mektuplaşmaya başlar ve mecnun üzere aşık olurlar. Kısa müddette evlenen çiftin Hayri Turgut Uyar isimli bir oğulları olur.
1948’de, dört yıl Kars, Posof’ta, iki yıl Samsun, Terme’de, dört yıl Ankara’da askeri memur olarak misyon yaptıktan sonra memurluktan istifa eder. SEKA’nın Ankara ofisinde çalışır ve Emekli olana kadar (1967) 1967’de emekli olduktan sonra İstanbul’a taşınır.
İKİNCİ YENİ VE TURGUT UYAR
Başta Garip akımının tesirinde ilerleyen Turgut Uyar, 1950 sonrası Türk Şiiri’ni biçim, lisan ve içerik bağlamında kökten değiştiren, özgün yapıtlarla, şiiri klâsik anlatım kalıplarından kurtararak yeni anlatım imkanlarına kavuşmasını sağlayan İkinci Yeni’nin önde gelen şairlerinden olur.
Turgut Uyar’ın şiir dışında, yüklü olarak şiir üzerine yazdığı tenkit ve deneme yazıları 1950’den başlayarak; Şairler Yaprağı, Türk Lisanı, Pazar Postası, Yeni Mecmua, Forum, Papirüs, Güney, Varlık, Siyaset, Devinim, Dost, Evrim, Periyot, Kaynak, Yeditepe üzere mecmua ve gazetelerde yayımlanır.
Hüseyin Cöntürk ve Asım Bezirci ile birlikte kurucuları ortasında yer aldığı Dönem mecmuası 1963-1965 yılları ortasında yirmi bir sayı yayımlanır. Çağdaş Türk şairleri üzerine yazdığı yazıları “Bir Şiirden” (1984) isimli kitapta toplanır. Kendisi için yazılan tenkit yazıları “Sonsuz ve Öbürü” başlığı altında yayımlanır. Şiir kitapları Yapı Kredi Yayınları, Can Yayınları, Varlık Yayınları, Bilgi Yayınevi, Kaynak Yayınları, Doğan Kardeş, Ada Yayınları üzere yayınevleri tarafından yayımlanır.
ŞİİRE, TOPLUMA HİZMET ETTİĞİ DERECEDE KIYMET VERDİ
Hece ölçüsüyle yazdığı ve toplumsal hususları işleyen birinci iki kitabı; “… şiire, topluma hizmet ettiği derecede kıymet veririm”dediği 1949’da yayımlanan; Posof ve Terme’deki taşra hizmeti sırasında yayımladığı şiirlerden oluşan; Anadolu ve köylü sorunları’yla içeriklenen yanı sıra yalnızlık, mutsuzluk, hasret ve aşk temalarıyla bileşen “Arz-ı Hal” (1949) ile Nurullah Ataç’ın önsözünü yazdığı, “Türkiyem” (1952) yayımlanır.
ATAÇ, ZARINI UYAR İÇİN ATTI!
Nurullah Ataç, “Türkiyem”in önsözünde, Turgut Uyar’ın geleceğin kıymetli şairlerinden biri olacağını şu sözlerle muştular:
“Bilmem yanılıyor muyum Turgut Uyar’ı yeterli bir şair saymakla? Hiç sanmıyorum. Ne olursa olsun, onun için atıyorum zarımı. Övünerek söyleyeyim, şairler için attığım zar, şimdiye kadar birden fazla için âlâ geldi, yanlışsız seçtiğimi gösterdi. Turgut Uyar için de güzel geleceğinden hiç kuşku etmiyorum. (…) Bir gün Varlık’ta bir şiirini okudum: ‘Uzak yazgılar için’. Ses değişivermişti. Turgut Uyar kendini artık aramıyordu, bulmuştu. O şiiri yazan adamın gönlünde büyük şiirin esmeğe başladığı anlaşılıyordu.”
1955-58 yılları ortasında Yenilik, Pazar Postası, Yeditepe, Seçilmiş Kıssalar, Şairler Yaprağı üzere mecmualarda yayımlanan şiirlerden oluşan; Uyar’ın lisan, tema, imge, anlatım biçimi, biçim/öz bağı açısından büyük bir değişimi yansıttığı, kentlileştiği; ruhsal karmaşaların tabirini bulduğu bayan, aşk, cinsellik, vefat imgelemleri eşliğinde bireyin iç dünyası; kentleşmenin getirdiği kuşatılmışlık duygusu, sancılı sorgulamalar ile birey-toplum bağlantısına yöneldiği ve birinci İkinci Yeni kitabı “Dünyanın En Hoş Arabistanı” (1959) okurla buluşur.
“İkimiz birden sevinebiliriz göğe bakalım/ Şu kaçamak ışıklardan şu şeker kamışlarından/ Bebe dişlerinden güneşlerden yaban otlarından/ Durmadan harcadığım şu gözlerimi al kurtar/ Şu aranıp duran korkak ellerimi tut/ Bu konutları atla bu konutları de bunları da/ Göğe bakalım”
Falanca durağa artık geliriz göğe bakalım/ İnecek var deriz otobüs durur ineriz/ Bu karanlık bu türlü uygun afferin Tanrıya/ Herkes uyusun yeterli oluyor hoşlanıyorum/ Hırsızlar polisler açlar toklar uyusun/ Herkes uyusun bir seni uyutmam bir de ben uyumam/ Herkes yokken biz oluruz biz uyumayalım/ Nasıl olsa sarhoşuz nasıl olsa öpüşürüz sokaklarda/ Beni bırak göğe bakalım”
Turgut Uyar (“Göğe Bakma Durağı” şiirinden..)
KEMAL TAHİR’DEN “DİVAN”A ÖVGÜ
Ardından “Dünyanın En Hoş Arabistanı” ile benzeri düzlemde olmakla birlikte ruhsal içeriği fazlaca ağırlaştırdığı,Yeditepe Şiir Armağanı’nı kazanan “Tütünler Islak” (1962), politize telaffuzlarla birlikte “Dünyanın En Hoş Arabistanı”ndan başlattığı, kutsal kitaplardan esinli şiir ve gazel nazım biçiminde verdiği birinci örneklerin görüldüğü “Her Pazartesi” (1968) gelir.
Geleneksel şiirin kalıplarından esinli, yeni biçimsel denemelerde bulunduğu, Kemal Tahir’in de övgüsünü alan “Divan”da (1970) çoğunlukla Papirüs, Yeni Mecmua, Dost, Türk Dili üzere mecmualarda yayımlanan şiirleri yer alır Uyar’ın.
“işte suyumuzu kestiler lakin masamda tekrar bir çiçek/ bir çiçeğin akşamı şüphesiz bir çiçeğe benzeyecek/ nasıl hoş nasıl canlı bir çiçek/ dipdiri adamlardan biri bir çiçek/ evet ben son ve kesin umuduyum bir paket cigaranın/ bir köhne camekânda sararmış alıp içmemi bekleyecek/ sonsuz camekânda/ başlangıçsız bir çiçek”
Turgut Uyar (“Divan” kitabındaki “Beklemiş Bir Paket Cigaranın Son Umudu’na” isimli şiirinden)
Dönemin sınıf çabasını yansıtan, halk lisanında yazılı ve karamsar bir dünyanın dışavurduğu “Toplandılar”, 1974’te yayımlanır. Tomris Uyar’la birlikte çevirdikleri, Hürriyet Yayınları’nca yayımlanan Lâtin filozof şairi Titus Lucretius Carus’un (M.Ö. 97-53) “Evrenin Yapısı” ile 1975 Türk Lisan Kurumu Çeviri Ödülü’nü alırlar. Birinci “Toplu Şiirler”inin tarihi ise 1981’dir.
UYAR: “YAŞAMI HİÇ SOLGUN BULMADIM”
Behçet Necatigil Şiir Ödülü’nü kazandığı “Kayayı Delen İncir”de (1982) kelam umuttadır: “Yaşamı anlamsız bulduğum vakitler oldu lakin hiç solgun bulmadım. Ayrıyeten solgun ve anlamsız olan dirimin kendisi değil, hayat içinde, hayatı belirleyen yaşama modülleridir. Hayatı anlamsız bulsaydım, Kayayı Delen İncir ismini vermezdim kitabıma.” “Dün Yok mu” (1984) kısa şiirlerinden oluşur.
Cemal Süreya, şu değerlendirmede bulunacaktır: “Son üç kitabında (Toplandılar, Kayayı Delen İncir, Dün Yok mu) sonsuzluk, dünyanın büyüklüğü içinde küçük durumlara eğiliyor. Sanırım, bu üç kitap onun yeni bir evresidir. Sözcük merkantalizmini bırakmış. İmgelerin yerine isimleri koyarak dünyayı çok daha dolaysız bir algılama yolu seçmiş. Bütün bu değişikliklere rağmen, eski şiirinden çok başka bir plana geçmiş değil. Şiirinin bir yanını alıp geliştirme eforu içinde.”
Süreya yıllar sonraki bir diğer değerlendirmesinde ise Turgut Uyar şiirinden daha emindir: “Büyük bir gövdedir onun şiiri. Kımıldadıkça kendine benzeri yeni gövdeler hazırlar, çoğaltır. Bir anıttan çok bir dirim belirtisidir. (…) Tek tek şiirleri yok, şiiri vardır.”
Tomris Uyar da Turgut Uyar’ın kendi şiir kitaplarını nasıl nitelediğini şu sözlerle aktarır: “Turgut Uyar’a sorarsanız, Dünyanın En Hoş Arabistanı şiirsel bir notlar dizisi, onu izleyen Tütünler Islak bir şiirler kitabıdır. Birebir biçimde, Her Pazartesi, tekrar şiirsel bir notlar dizisi, Divan bir şiirler kitabıdır. Bu saptama, Toplandılar ile Kayayı Delen İncir ortasında da geçerlidir.”
