* Sansür sinemamızın bitmeyen belası… Siz de bu sorunun en yakın şahitlerinden birisiniz elbet. Son günlerde tekrar gündeme gelen sansür tartışmalarına değineceğiz elbette fakat öncelikle geçmişte nasıl bir uygulamayla karşı karşıya kaldı sinemamız, ondan bahsedelim. Sansürün en sert olduğu periyotlar hangileriydi örneğin sizce?
Ülkemiz sinemasında sansürün tarihi Cumhuriyet’in kuruluş yıllarına hatta daha öncesine uzanır. Birinci sansürü İngilizler 1919’da Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın Mürebbiye oyunundan uyarlanan sinemaya uygulamışlar. Temel kurumsal sansür “toplumun ahlâkını koruma” maksadıyla 1932’de hazırlanan Polis Görev ve Selâhiyetleri Kanunu’nun içine sokulunca başlamış ve günümüze kadar sinemacılarımıza kan kusturdu. Temel kan kusan jenerasyon 1950’ler ve ’60 larda Soğuk Savaş’ın sertleştiği periyotta sinema yapanlardır. O devirde üretimciler evvel kılıfına uygun bir sansür senaryosu hazırlar, çekim müsaadesini onunla alır, sonra gerçek senaryolarını çekerlerdi. Behiç Ak’ın “Sinemada Sansür-Siyah Perde” belgeselini izlemeyenlere tavsiye ederim.
Benim sansürle tanışmam 1975’te Sinematek Derneği için çalıştığım devirde oldu. 1978-1980’de İstanbul Sinema İmal Gösterim Merkezi’nde gösterim şefi olarak çok kısıtlı imkânlarla çalışırken sansür daima baş belamızdı. 1978’de Antalya Sinema Festivali’nde Maden ve Yusuf ile Kenan’ın yasaklandığı yıl şenliğin takımındaydım. 1979’da 3. Balkan Sinema Şenliği’nde biz olanca tecrübesizliğimizle memleketler arası bir şenlik düzenlemeye çalışırken sansür tekrar devredeydi.
Ancak benim sansürle temel çabam 1983-2006 yılları ortasında yöneticiliğini yaptığım İstanbul Sinema Festivali’nde oldu. O günün her türlü imkânsızlığı içinde, o kadar emekle dünyanın dört bir köşesinden toparladığımız sinemalar gümrükten indiği üzere evvel içinde bir asker, bir bakanlık memuru üzere sinemayla ilgisi olmayan bir kurumun “huzuruna” indirilir, biz bütün seansları yok giden biletleri satarken onlar keyiflerince sinemaları keserlerdi, ortalık ayağa kalkardı. Birinci sene 1982’de duvarda kiril alfabesiyle yazılan yazıları gören sansür üyeleri “Burada kesinlikle komünizm propagandası vardır” diyerek sineması bütünüyle yasaklayıp daha birinci yıla damgasını vurmuştu. Solanas’ın Yılmaz Güney’e ithaf ettiği “Tangolar” sinemasını bir sinema müellifi sansüre ihbar edince sinema yasaklandı. Memleketler arası heyetimizin başkanlığına çağırdığımız Helma Sanders Brahms’ın sineması “Şirin’in Düğünü” saçma sapan münasebetlerle yasaklanmıştı. Şenlikte yasaklanan sinemaların öyküleri ve listesi çok uzundur.
Sansürün şenliğe yaptığı en büyük hayır (!) 1988’de oldu, 5 sineması birden kesmek istediler.. Şenlik düzenleyicileri ve sinemacılarımız şenliğin düzenlediği bir protesto ile devrin heyet lideri Elia Kazan ile birlikte Vakfın merkezinden Taksim’e yürüdü. Bu yürüyüş basında ses getirdi. Devrin Kültür Bakanı Tınaz Titiz çıkardığı kanun kararında bir kararname ile ülkedeki memleketler arası şenlikleri sansürden muaf tuttu. Fakat geriye ulusal sinemalara uygulanan ve kendini Eser İşletme Evrakı zaruriliği olarak gösteren ve yeniden bir sansür olan uygulama kalmıştı. Sinemada sansürün çok sert olduğu ’90 lı faili meçhuller yıllarında bir kültür merkezinin genç sinemacılarının çektiği, işletme dokümanı olmayan (ve olamayacak olan) belgesellere bütün riskleri göze alarak gösterim talihi verdiğimi hatırlıyorum. Kendileri kim olduklarını bilirler. Bu evrakın şenliklerden kaldırılması için çok emek verenlerden biriyim. Daha iki yıl evvel 2017’de bana Sadri Alışık Sinema Emek mükafatı verildiği yıl bu evrakın şenliklerden kaldırılması için sahneden basına davet yaptım. Artık eser işletme dokümanının kısmen de olsa şenliklerden kaldırıldığını öğrendim. Uygun bir kademe.
* Yeşilçam ya da daha genel manasıyla sinema topluluğumuz sansürle faal bir halde uğraş etti mi, neler eksik kaldı ya da ne üzere kusurlar yapıldı?
Sinemacılarımız sansürden çok çektiler ve elbette çabalarını verdiler. Sinema işçileri 1977’de yeni sansür tüzüğünü protesto etmek için Ankara’ya üç gün süren bir yürüyüş yaptı. Daha sonra bu tarihi yürüyüşün “Yollara Düştük” (2014) isminde bir belgeselinin yapıldığını duydum. Sinema dalının tahminen en büyük zaafı örgütlerin bir ortaya gelip birleştirici güçlü bir üst yapı kuramamaları, bir ulusal sinema akademisi usulü bir yapı oluşturamamaları. Şu günlerde sürdürülmekte olan yeni teşebbüsün sonuç almasını umarım.
* Sansür çeşitli biçimlerde hala devam ediyor. En son ‘Bakur’ sinemasının direktörlerine verilen mahpus cezası (üstelik son savunmaları dahi alınmamışken) bunun en bariz örneklerinden. Sizce sansürün bu topraklarda bitme ihtimali var mı?
“Bakur” sinemasının direktörlerine verilen mahpus cezası “sinemaya” uygulanan sansürden daha öte, ülkemizde son yıllarda giderek sertleşen, özgür söze verilen bir cezadır. Bunun artık pek çok alanda görüldüğünü biliyoruz.
Hayır, sansürün ne yazık ki bu topraklarda biteceğine inanacak kadar optimist olamıyorum. Hele de son yıllarda içinden geçmekte olduğumuz ve giderek sertleşen politik şartlarda. Elbette çabası de koşut olarak sürecek. Özgür fikir ve sözün her alanında, yalnız sinemada değil.
* Gelelim son tartışmalara… Antalya Sinema Şenliği’nde 2014 yılında yaşanan sansür skandalının akabinde yaşanan gelişmeleri az çok herkes anımsıyor. Siz o vakit şenliğin müracaat kurulundaydınız ve şenlik bittikten sonra birinci istifa eden kişi oldunuz. Bu yıl tekrar yapılanan şenliğin de müşavere kurulundasınız. Öncelikle 2014’te ne olmuştu, ve bu yıl yine istişare konseyine girme kararını nasıl aldınız, neler değişti?
2014 yılı gerek sinemamız, gerek Altın Portakal, gerekse o yıl o olayların içinde yer alanlar açısından her şeyin birbirine karıştığı, bulanık, karmaşık, sonuçları itibariyle de çok şanssız bir yıldır. Bana nazaran her şey öncelikle idari açıdan yapılan vahim bir yanılgıyla başlatıldı. Hiçbir sanat aktifliği belediye avukatından icazet almaz. yirmi dört yıllık şenlik yöneticiliğim mühletince bu türlü bir şey yapmak aklımdan geçmedi. Vazifedeki bir danışman belgesel müsabakadaki sinemaların hepsini avukata gönderme kararı alıyor. Belgesel ön heyetindeki üç belgeselci avukata gönderilen listeyi imzalayarak gönderiyor. Şenliğin yöneticisi de tecrübesizliğinden maalesef bunu onaylıyor. Bu vesileyle bildirmek isterim ki, alınan bu karar benim şahsıma bildirilmeden alındı, benim bilgim ve onayım olmadan uygulandı. O günlerde ailevi nedenlerle İstanbul dışındaydım. O yılı yaşayan takımdan bunu doğrulatabilirsiniz.
Avukat’ın Reyan Tuvi’nin sinemasındaki “fuck you” duvar yazısının 2 yasaya nazaran (Özlük haklarına hakaret, Cumhurbaşkanı’na hakaret) hata kabul edildiğini bildirmesi üzerine sinema programdan çıkarılınca olaylar patladı. Daha sonra avukat “fuck you da kalabilir fakat bilet satılan seansta gösterilebilir, halka açık değil,” dediyse de kimse kulak asmadı, başlatılan linç denetim dışına çıkmıştı.
Unutmadan hatırlatmak isterim ki, o sene birinci sansür ön heyet tarafından Haluk Ünal’ın Küçük Kara Balıklar belgeseline uygulandı. O günlerde ben orada olmadığım için bu sinemayla ilgili detaylar Ünal’ın kendisinden öğrenilebilir.
Belgesel, kısa sinema ve sinema müellifleri heyetleri çekildi, o müsabakalar iptal oldu. Buna karşılık ulusal ve milletlerarası müsabaka heyetleri pozisyonlarını korudular ve müsabakalar yapıldı. Mükafatlar kazananlara sunuldu. SİYAD heyeti yine derlendi, onlar da merasimde mükafatlarını verdiler.
O yıl istifa etmek de bir seçenekti. Ben neden mi istifa etmedim? Zira kendi adıma bu iktidar periyodunda bize verilmiş olan mevziiyi kaybetmeden gerçek iş üretimini sürdürmek istedim. Zira bir koca yıl boyunca yapılan sinemaların izleyicileriyle buluşmasına, ziyan olmamasına kıymet veriyorum. Zira bir sinema şenliğinin pek çok açıdan (kültürel, politik, sosyolojik) faydalarına inanıyorum. Ben koca bir ömrün çalışmasını buna adamışım. Bir yıllık devasa çalışmanın ve bütçenin heba olmasına içim elvermedi.
Ne memnun ki bu bahiste yalnız değildim: Bölümün önde gelenlerinden değerli bir kesim de şenliğin kurtarılmasına karar verdi ve o doğrultuda çok çalıştı. Yani, benim istifa etmememi kendi sinemacı refleks ve yaklaşımlarıyla çok sayıda sinemacı da dolaylı olarak onayladı ve doğruladı.
Festival bittikten sonraki birinci toplantıda periyodun yöneticisi belediye liderinin ulusal müsabakayı kaldırmayı düşündüğünü söyleyince bu niyete şiddetle itiraz ettim ve istişare şurasındaki vazifemden çabucak ayrıldım. Âlâ de yapmışım. Bir sonraki yıl artık belgesel ve kısa sinema müsabakaları Altın Portakal’ın çatısı altında yer almıyordu. Çok şaşırtan buldum lakin bölümden buna ne 2015’te ne 2016’da genel bir reaksiyon gelmedi. Üç yıl sonra da 2017’de tıpkı belediye lideri ulusal müsabakayı iptal etti. Dalı temsil eden çok sayıda örgüt bir ortaya gelerek 2018 ve 2019’da Altın Portakal’ı boykot etti.
Ulusal yarışın iptalinden bir yıl sonra 2018’de genç direktör Kaan Müjdeci 2017’deki iptale reaksiyon olarak alternatif bir ulusal müsabaka düzenledi. Beni bu protesto içeriğindeki müsabakanın heyetine davet ederek onurlandırdı. Ona minnettarım. 2018 ulusal müsabakasının açılışında Kaan’ın benden istediği açılış konuşmasında “Sinema bir direniştir. Ulusal Müsabaka bir gün o kente kesinlikle geri dönecek” dedim ve ne memnun ki fazla beklemeden haklı çıktım.
Antalya belediyesinin el değiştirdiği, ulusal, belgesel ve kısa sinema müsabakalarının yine başlatılacağı bu sene, 2019 yılında, Altın Portakal’ın çok başarılı gerçekleştirilmesinin kıymetine samimiyetle inandığım için daldan güvendiğim sinemacılarla 3 ay çok uğraştık. Kim olduklarını kendileri bilirler. Dal temsilcileri Gezici Şenlik ve başka çalışmaları nedeniyle deneyimli şenlikçi Ahmet Boyacıoğlu’nu Belediye idaresine Altın Portakal yönetici adayı olarak önerdiler. Belediye idaresi de bu öneriyi kabul etti. Ahmet Boyacıoğlu ve ayrılmaz partneri Başak Emre çalışmalarına güvendiğim iki arkadaşımdır. Olağanda dokuz ayda lakin toparlanacak bir şenlik çalışmasını iki buçuk ay üzere kısa bir müddette toparlamak zorundalar. Çok güç bir misyon. Benden uzun yıllardaki deneyimim nedeniyle takviye istedikleri vakit onları reddetmeyi yanlışsız bulmadım, yardımcı olabileceğimi düşünerek davetlerini kabul ettim. Zira ben hakikaten yarım asırlık Ulusal Yarışma’nın Altın Portakal’a döndüğü bu yıl kültürel ve politik açıdan çok başarılı olması gerektiğine inanıyorum. Fakat kimi sinema müelliflerinin kimi yaklaşımlarıyla sahiden üzüm yemeyi hedeflediklerinden kuşkuluyum. Bu yaklaşımla yeni belediye ve şenlik idaresinin bu birinci yılına gölge düşürmelerinden çok dert duyduğumu bu vesileyle bildirmek isterim.
* SİYAD’ın açıklamasını nasıl değerlendiriyorsunuz? Şenlik bu mevzuda nasıl adım atmalı, bir özeleştiri yapılır mı?
Arkamda bıraktığım sinema kesimi için verdiğim kırk yıllık emekten sonra SİYAD idaresinin bana “sansürcü” muamelesi yapmasını en hafif tabirle “şuur dışı” buluyorum. Sinema muharrirleri ortasında muhakkak bir kesimde “eleştirelim” derken uyguladıkları linç kültürünün izlerini gözlemlemek maalesef üzücü. Onlar için her şey nedense ya ak ya kara. Benim üstte detaylarıyla aktarmaya çalıştığım olaylar dizisini bugün bu bildiriyi kaleme alan kaç sinema müellifi biliyor ya da işin doğrusunu öğrenmek için uğraş sarf etti? Bir insanı ya da bir olayı değerlendirirken onu araştırmanın, soruşturmanın ve de analitik düşünmenin taban bir uğraş olduğunu bilmelerini isterdim. Kelam konusu sıkıntılara vakıf olmadan yöneltilen bu suçlamanın tek muhatabı haline getirilmiş olmamı da yalnızca bilgisizlikle açıklamakta zahmet çekiyorum.
“Bu yılki yeni belediye ve yeni şenlik idaresi özeleştiri yapar mı?” sorusunu yerinde bulmuyorum. Özeleştiri’yi olayları yaşayanlar yapabilir. Yeni belediye ve yeni şenlik idaresinin 2014’te yaşanan olaylarla ilgileri yok ki…
Öte yandan şenliğin yeni idaresinin 2014’te gösterilemeyen belgesel ve kısa sinemaları bu yılın programında göstermesinin yerinde olacağını düşünüyorum. Sorumluluğum gereği bunu da açıklıkla şenlik idaresine tabir ettim. 2014 yılında yaşananlarla, özgürlük ve sansür konusu çerçevesinde yüzleşilmesi gerektiğine ben de inanıyorum ve destekliyorum. O açık yara öbür türlü güzelleşmeyecek.
* Bu mevzuda gaye olduğunuzu düşünüyor musunuz? Gazetemiz aracılığıyla bir açıklama yapmak ister misiniz?
Evet, sinema yazarlarıyla belgeselcilerin bir kısmının beni de “sansürcü” diye yaftalayarak amaç aldıklarını görüyorum. Sansüre karşı dur durak bilmeden uğraş verdiğim kırk yıllık çalışma hayatımın ve 2014 ile ilgili olayların detaylı dökümünü üstte yaptım. En vicdanlı yargıyı sinemamızın tarihine bırakıyorum.
