Yoksulluk yüksek: Önce işsizi düşünün

Kadir Has Üniversitesi İktisadi, İdari ve Toplumsal Bilimler Fakültesi İktisat Kısmı Lideri Prof. Dr. Özgür Orhangazi, Türkiye’nin dış sermaye girişlerine bağımlı, inşaat odaklı büyüme modelinin tıkandığını vurgulayarak, ikinci bir kur şoku ya da borç krizi şokunun Türkiye iktisadını daha da tabana götürebileceğini söyledi.

Hukukun üstünlüğü ve demokrasinin savunulması gerektiğine dikkat çeken Orhangazi, “Buna yabancı yatırımcı gelsin diye değil de kendi geleceğimizi nasıl belirleyeceğiz, bunu rahat rahat konuşalım diye muhtaçlığımız var. Bilhassa en tabanda yer alan kesitin krizden mümkün olduğunca az hasarla çıkması için buna muhtaçlığımız var” tabirlerini kullandı. Türkiye’deki nüfusun yüzde 40’nın toplumsal dışlanma tehdidi altında olduğunu, bunları kaygı etmeden, Ar-Ge yapalım, kıymetli eser üretelim demekle meselelerin çözülmeyeceğini anlatan Prof. Dr. Özgür Orhangazi ile Türkiye iktisadının yaşadığı sorunları ve krizden çıkış yollarını konuştuk.

Şu an iktisatta nasıl bir tablo görüyorsunuz?
– Türkiye iktisadı 2000’li yıllardaki dış sermaye girişlerine bağımlı, borç artışına dayanan inşaat odaklı büyüme modelinin sonuna geldi. Çok açık ve net, bu model tıkandı. 2018’den itibaren iktisat yavaşlamaya başladı, peşi sıra kur krizi geldi. Büyümenin düşmesi işsizlik artışını getirdi. Uzun müddettir işsizlik yüzde 10’un üzerinde seyrediyor. İşgücüne iştirak oranı düşük. İthal esere bağımlılık ve kur şoku enflasyonu da artırıyor.

Türkiye’deki büyüme modelinin en büyük çelişkisi faizleri yükselttiğiniz vakit içerideki talep çöküyor, kredi büyümesi çöküyor. Faizleri düşük tutarsanız kur denetimden çıkıyor. Lakin şu net ki Türkiye’nin kısa vadeli sorunlarından çok ana büyüme modelinde sorun var.
Yoksulluğu keder etmeliyiz

Herkes yeni bir büyüme modelinden de bahsediyor, nasıl bir model olmalı?
– Yeni bir kıssa diyorsak eskinin ne olduğunu, ne cins sorunlar olduğunu ortaya koymamız gerekiyor. İçinde bulunduğumuz krizin aslında bizim yıllardır benimsediğimiz büyüme modelinin krizi olduğunu kabul etmezsek bir yere varamayız. Katma kıymeti yüksek eserler üretelim, Ar-Ge’ye yatırım yapalım deniyor, ancak bunların hiçbirisi şu an karşı karşıya kaldığımız problemleri direkt çözemeyecek. Birincisi, modeli biraz sorun etmek ve bunun üzerine tartışmak gerekiyor. İkincisi, emelimiz ne, gitmek istediğimiz gaye ne? İktisatta hedefimizin ne olduğunu belirlemeden, oraya gitmeye çalışmak manalı gelmiyor. Kitlelerin muhtaçlığı nedir, bunu belirleyip bunu karşılayacak, istihdam yaratacak, yaşanılabilir bir fiyat düzeyi yaratacak, gelir ve servet eşitsizliklerini gündeme getirecek, bunları çözecek, yoksullukla çabayı ön plana çıkaracak bir plan gerekiyor. Türkiye’deki nüfusun yüzde 40’ı mahrumluk ve toplumsal dışlanma tehdidi altında. Bunları kaygı etmeden, Ar-Ge yapalım, kıymetli eser üretelim çok havada kalan şeyler oluyor.

Bunu hayata geçirecek siyasi irade var mı?
– Bunlar Merkez Bankası’nın birtakım faiz ve kur siyasetleriyle ekonomiyi düzlüğe çıkarabileceğini düşünmek kadar ütopik değil. Ya da Hazine’nin açıkladığı birtakım teşvik programlarıyla iktisadın kurtulacağına inanmaktan daha ütopik değil. Bu tarafta bir siyasi istek ve isteğin olmadığı çok açık.

Kolay ve süratli tahlil yok

Şu anda iktisatta en can yakıcı sorun hangisi?
– Sokaktaki insan açısından en can alıcı sorun işsizlik. İkinci sırada enflasyon geliyor. Büyüme modelinin sürdürülemez olduğuna geliyor yeniden bahis. Bir yandan muazzam bir dış borç yükü altındayız, bir yandan yurtiçi borçluluk oranları çok yüksek. Bir iktisatçı olarak, evvel şunu ayırıp çözebiliriz diyeceğimiz noktayı geçmiş durumdayız. Tam teşekküllü bir sorunla karşı karşıyayız.

Var mı bir çıkış yolu?
– Şunu net söyleyelim, kolay ve süratli bir tahlil yok ortada. Dış sermaye girişleri de bir nedenden ötürü mucizevi halde birden teğe artmadığı sürece, bizim düşük büyüme, yüksek işsizlik, yüksek faiz ve TL’nin kıymetsiz olduğu bir periyoda kendimizi hazırlamamız gerekiyor.

Her şey daha mı berbata gidecek yani?
– İşsizlik yükselme eğiliminde. Enflasyon biraz stabilize olmuş üzere görünse de kurdaki rastgele bir oynama yine onu zıplatabilir. Ekonomik büyümenin devam edeceğine dair rastgele bir işaret yok. Hem şirketler hem hane halkları faizlerin bu kadar yüksek olduğu bir durumda daha fazla borç alıp harcama yapabilecek durumda değiller. Talepte önemli yavaşlama var. Üretim tarafında da maliyetler çok yükseldiği için arz badireleri var. Kısa bir müddette tabiatıyla bir çıkış beklemeyelim.

Yama yapa yapa…

Hem şirket hem hane halkı borçları artıyor, batık borç ölçüsü artıyor, bu borçlar döndürülebilir mi?
– Şu anda Türkiye iktisadı üzerine çalışan iktisatçıların en büyük sorunu birçok şeyi bilmememiz. İstatistiklerdeki sorunlar var bir yandan, başka yandan kimin ne kadar borcu var şeffaf değil. 2017 Kredi Garanti Fonu geldi, ne kadarına kamu garantisi verilmiş bunları bilmiyoruz. Ancak teknik olarak tüm borçların ödenmesi mümkün değil. İktisadın küçüldüğü bir ortamda bunu görmek çok güç değil. Şirketler bir ölçü dış borcun ödemesini yapıyor o vakit yatırıma para kalmıyor.
Hane halkları da borçlulukta sona geldi. Faiz oranlarının yüzde 25’e geldiği bir ortamda gelirler birebir oranda artmıyor. Gelir yaratmıyorsanız borçların ödenmesi de zorlaşıyor. Bu noktada kimi borçların ödenmemesi gündeme gelecek. Bu da borç krizi olur. Borç konusunda sorunun ne olduğunu net bilmiyoruz. Lokal ortaya çıktıkça yama yapa yapa çözülmeye çalışılıyor. Fakat bütüncül bir yaklaşım yok ortada. Ne sermaye ne de geniş kitleler işçiler açısından bütüncül bir bakış açısı yok.

Ciddi yapısal sıkıntılar var

Hukukun üstünlüğü yatırımcı için kıymetli mi? Son yıllarda bu bahiste önemli tahribatlar oldu.
– Çok değerli. Ancak yaşadığımız sorunların ana nedeni hukukun aşınması değil. Türkiye iktisadında önemli yapısal sıkıntılar var. Hukukun aşınması, kurumların aşınması belirsizlikleri artırıyor. Evet yatırımcılar belirsizliklerin artmasından hoşlanmazlar. Diyelim ki borçlarını ödeyemeyen bir şirket, mahkemeye gidiyor konkordato ilan ediyor kurtarılıyor batmaktan. Gerekirse borçları yapılandırılıyor vs.. Borçlarını ödeyemeyen bir emekçi rastgele bir şey yapamıyor. Varsa meskenine haciz geliyor, bu da hukukun işlemesi, yani hukukun üstünlüğü var orada, ancak hangi hukukun üstünlüğünden bahsediyoruz kıymetli olan bu.

Piyasaya tekrar inanç sağlanması için hangi adımlar atılmalı?
– Şayet kaygımız sermaye girişleri devam etsin, biz de büyümeye devam edelim ise yapılacak olan çok kolaydır. Dış sermaye Türkiye’ye kâr etmek için gelir. Onların inançlı biçimde kâr edebilecekleri ortamı hazırlarsınız. Borç verdiklerinde bunun ödeneceğinin garantisinin olmasını isterler. Hasebiyle sorun dış sermaye girişlerini artırmak olarak mı ortaya konmalı yoksa Türkiye iktisadının dış sermayeye olan bağımlılığını nasıl azaltırız üzere mi ortaya konmalı? Diyelim ki dış sermaye girişleri devam etti ve bu endişeli periyodu atlattık, tahminen mucizevi bir şey olursa bir iki yılı kurtarırız. Pekala lakin bir sonrakinde ne yapacağız? Zira bir sonrakinde daha da artmış bir dış borçla karşı karşıya kalırız. Her yıl dış sermayeye faiz, temettü geliri ve gibisi ödemelerimiz 15 milyar dolar civarında.