Coşkun, “Lozan’a Cumhurbaşkanlığı seviyesinde bir hücum olunca ona yanıt vermek lazım, işte kitabın aslı budur. Ona verilecek karşılık da bilimsel olacaktır” diyor.
Cumhuriyet Vakfı Lideri ve gazetemiz İmtiyaz Sahibi Alev Coşkun’un 1922-1923 yılları ortasını anlatan “Diplomat İnönü Lozan” raflarda yerini aldı. Türkiye Cumhuriyeti’nin memleketler arası kuruluş dokümanı olarak nitelendirilen Lozan Antlaşması’nın bugün tartışmaya açılmak istendiğine dikkat çeken Coşkun, “Dünyanın hiçbir yerinde bir ülkenin bağımsızlığını tescil eden, saptayan, kabul eden bir milletlerarası muahedeye o ülkenin cumhurbaşkanı bu kadar saldıramaz. Bunu kabul etmiyoruz. Bu kitap bir dirençtir, bir karşı harekettir” diyor.
Alev Coşkun’un Kırmızı Kedi Yayınevi’nden yayımlanan “Diplomat İnönü Lozan (1922-1923)” isimli kitabında Lozan Antlaşması, o periyottan bugüne yansımaları, İsmet İnönü’nün bu süreçteki gayreti tüm açıklığıyla evraklara dayalı anlatılıyor. Kitapta hakikat bilinen yanlışlar da gün yüzüne çıkıyor ve objektif olaylara, gerçeklere yer veriliyor. Coşkun, Lozan Antlaşması’nı tartışmaya açanın sıradan bir kişi değil, Türkiye Cumhuriyeti’nin Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan olduğuna dikkat çekerek Erdoğan’ın Lozan’ı değişik tarihlerde “hezimet” olarak nitelendirdiğini anımsatıyor. “Cumhurbaşkanlığı seviyesinde bir hücum olunca ona yanıt vermek lazım, işte kitabın aslı budur. Ona verilecek karşılık da bilimsel olacaktır” tabirlerini kullanan Coşkun ile kitabı üzerine konuştuk.
Belgelere dayalı çalışma
– 4 ciltlik İnönü dizisinin 2. kitabı yayımlandı. İnönü’yü anlatmanızın özel bir nedeni var mı?
Son yıllarda, bilhassa 2000’li yıllardan sonra Cumhuriyet ideolojisine ve Atatürk’ün aydınlanma ihtilallerine karşı bir atak hareketi yaşanıyor. Kimisi Cumhuriyete saldırıyor, kimisi aydınlanma ihtilallerine saldırıyor. Bu noktada en kıymetli amaçlardan biri İsmet İnönü oldu, zira Atatürk’e saldıramayanlar İnönü’ye saldırmayı bir âdet haline getirdiler. Şimdilerde Atatürk’e de saldırıyorlar. Bunlar eski Osmanlı’yı yaşatmak istiyorlar ancak yüzyıllar geçmiş, olaylar bitmiş. İkinci olarak da halifelik sevdalıları var. İnönü bu akınlar karşısında savunmasız bir kişi fakat Atatürk’ün de en yakın arkadaşı. Hem silah arkadaşı hem de politik hareketten arkadaşı… O nedenle bu bahsin üzerine eğilip dokümanlara dayalı bir çalışma yaptım.
– Kitap boyunca Atatürk ve İnönü ortasındaki arkadaşlığı görüyoruz.
Mustafa Kemal olağan bu ihtilalin büyük başkanıdır. Hem askeri başkomutanıdır hem de siyasi olarak toplumsal dönüşümün asıl lideri odur. Onun yanında silah arkadaşları, siyaset arkadaşları vardır lakin bu arkadaşların bir kısmı kendisini terk etti. Hatta Atatürk, Nutuk’ta şöyle diyor: “Mücadeleye birlikte başladığım arkadaşlarım ihatalarının hududunda beni bir bir terk ediyorlardı.” Yani “anlayabilme, anlayış yeteneklerinin hududunda beni terk ediyorlardı” diyor. Alışılmış kastettiği yakın arkadaşları Rauf Orbay olsun, Kazım Karabekir olsun… Bir ölçüde Ali Fuat Cebesoy, bu isimlerin içinde Ulusal Mücadele’de birlikte çalıştıkları İsmet İnönü onu hiç terk etmiyor. İkincisi Mustafa Kemal’in de İnönü’ye karşı çok büyük bir itimat duygusu var.
İnönü bir hesap adamı
– Başdelege olarak İnönü’nün seçilmesinin bir nedeni var mı?
Atatürk ve İnönü ortasındaki yakın bağ 1917 yılında başlıyor. 1917 yılında Atatürk Diyarbakır’da Filistin Cephesi’nde ordu kumandanı olduğu vakit İnönü albay rütbesiyle onun yanında kolordu komutanlığı yapıyor. İnönü’nün gerek askeri yeteneklerini gerekse de toplumsal ve siyasi yeteneklerini çok uygun biliyor. Mudanya barış görüşmelerini İnönü’nün muvaffakiyetle sonuçlandırması onun Lozan’a gönderilmesinde en kıymetli etkenlerden biri olmuştur. Ayrıyeten İnönü bir kez çok güzel bir eğitim almış, artı çok güzel Fransızca, Almanca biliyor. Cumhurbaşkanıyken de İngilizceyi öğrendi. Bir hesap adamı. Problemleri, duygusallıktan arındırıp aklın terazisinde tartan ve ondan sonra karar veren bir kişi.
Alev Coşkun’un 4 ciltlik kitabının birincisi olan “Askeri İnönü”de (1884-1922) öncelikle İsmet İnönü’nün Lozan Antlaşması öncesine kadar 38 yıllık hayatı anlatılıyor. İnönü’nün doğumundan Mudanya Ateşkesi’ne kadar geçen süreç; ailesi, kökenleri, evliliği, düşün kozmosunun oluşumu… ‘Diplomat İnönü’ bu kitabın devamı… Alev Coşkun, İnönü’nün 1923-1973 tarihleri ortasındaki geriye kalan yarım asırlık hayatını da “Devlet Adamı İnönü” olarak iki başka ciltte işleyecek.
İNÖNÜ’NÜN MÜCADELESİ
– İnönü’nün Lozan Barış Konferansı’nın birinci günü yaptığı konuşmayı nasıl değerlendiriyorsunuz?
Çok kıymetli, sembolik bir olay. Lozan Barış Konferansı Lozan’da birinci gün bir merasim yapılıyor. Bu merasimde, İsviçre’de yapıldığı için İsviçre Cumhurbaşkanı gelen 15 farklı devlete “hoşgeldiniz” diyor ve konferansın muvaffakiyetle sonuçlanmasını temenni ediyor. Ona karşı diplomatik yöntemler çerçevesinde İngiliz Dışişleri Bakanı Lord Curzon bir teşekkür konuşması yapmak istiyor. Bu doğal ve diplomatik bir şey lakin İnönü bunu duyunca “Ben de konuşacağım” diyor. Ona diyorlar ki “Ya bu türlü bir şey yok. Bu türlü bir gelenek yok.” İnönü, “Niçin konuşacak” diye soruyor. “Teşekkür edecek” diyorlar. İnönü o vakit “Ben de teşekkür edeceğim” diyor. İnönü daha sonraki yaptığı tahlillerde “Ben o konuşmayı bilerek yaptım. Şunu demek istedim ‘Osmanlı’nın o eski geleneklere bağlı delegesi değilim, biz yepisyeni bir devlet kuruyoruz ve bütün milletlerarası toplumda biz eşit düzeydeyiz. Madem ki o konuşma yapıyor, ben de konuşma yapıyorum” diyor. Herkes şaşırıyor lakin sonradan ne manaya geldiğini anlıyorlar.
– Konferans boyunca İnönü’nün kapitülasyonlar üzere birçok bahiste uğraşına tanıklık ediyoruz.
14 unsurla gitti
İnönü’nün Lozan’a seçilmesinin nedenlerinde biri Ulusal Mücadele’nin en güç basamaklarının içinde bulunmuş birisi. Genelkurmay Lideri, Batı Cephesi Kumandanı İnönü Savaşları, Sakarya Savaşları, Dumlupınar Savaşı hepsini görmüş ve onları yaşamış. İnönü’ye giderken 14 unsurluk bir talimat verdiler. Düşünün İngiltere büyük bir devlet, emperyalist bir devlet. Bavullarla, evraklarla geliyor, bizimkiler 2 sayfalık 14 husus. Bu 14 unsur çok kıymetli. 14 unsurun 2 hususu kesin kırmızı çizgi. Birincisi “Doğu Anadolu’da bir Ermeni devletinin kurulması kesin olarak kabul edilemez.” İkincisi “Kapitülasyonlar kesin olarak kabul edilemez.” 14 unsurluk talimatta şöyle bir karar var: “Bunların illa yapılması isteniyorsa hiç bize sormana gerek yok, terk et. Konferansı terk et” diyor. Olağan birebir derecede kıymetli olan konu o sırada Lozan devam ederken İstanbul Boğazı ve Çanakkale Boğazı, İstanbul İngilizler tarafından işgal edilmiş vaziyetteydi. İşgal güçleri İstanbul’daydı. İstanbul’un kesinlikle kurtarılması gerekiyor. O da değerli bir noktadır. Başka konular tartışılabilir.
Alev Coşkun, muhabirimiz Hazal Ocak’ın sorularını yanıtladı.
‘Biz Lozan’a gittiğimizde 12 Ada zati bizim elimizde değildi’
SALDIRI İDEOLOJİK
– 12 ada en çok tartışılanlardan biri…
Lozan tam manasıyla bilinmiyor, zira Lozan çok teknik bir mevzu ve o teknik mevzuyu bir kitapta anlatan az kitap var. Bizim “Diplomat İnönü Lozan” kitabımız aşağı üst 500 sayfa. 800, 900 dipnot var. Dokümanlar var. İngiliz kapalı dokümanları ve bu mevzuda yazılmış bütün kitaplar incelenmiştir. Artık burada herkes diyor ki: ‘12 adayı niçin almadık?’ Biz Lozan’a gittiğimizde 12 ada zati bizim elimizde değildi. Savaşta 12 ada kelam konusu değildi, zira 12 adayı Osmanlı Devleti 1912 yılında kaybetmiş. Artık İnönü mevzuyu İtalyan delegesi lideri Mussolini’yle tartıştı, bu adalar sıkıntısını. Mussolini dedi ki “Olmuş bitmiş bir mevzuyu gündeme getiremem” dedi. Haklı zira 1912’de adaları almış, işgal etmiş daha sonra 1914’te biz Osmanlı Devleti olarak İsviçre’nin Uşi kentinde bir mutabakat imzalamışız ve bu adaları İtalya’ya bırakmışız. Nasıl alabileceksin? İtalyan diyor ki “Gel al öyleyse”. Onun için bilmediğimiz hususlarda çok duygusal refleksler veriyoruz. Olayı realite olarak görmek lazım. Musul da birebir biçimde. Mondros Ateşkesi 1918’de imzalandı. 3 Kasım 1918’de İngilizler Musul’u gidip işgal ettiler. İngilizlerin işgal ettiği bir Musul’da “Musul bizimdir” dediğiniz vakit İngiliz diyor ki “Biz 4, 5 yıldır burada oturuyoruz. Gel o vakit al” diyor. Artık bugünlerle kıyaslarsak tıpkı şuna benziyor:
Gittik Kuzey Kıbrıs’ı aldık. Kuzey Kıbrıs’ı bizim elimizden alabiliyorlar mı? Avrupa Birliği uğraşıyor, Amerika uğraşıyor. Yunanistan uğraşıyor, İngilizler uğraşıyor. Biz ne diyoruz “gel alın” Bu kadar kolay.
– Bugün Lozan neden tartışmaya açılmak isteniyor?
Lozan’ın tartışmaya açılması büsbütün ideolojik.
Lozan büyük başarı
– Pekala, ‘Lozan zafer mi hezimet mi’ tartışmalarını nasıl değerlendiriyorsunuz?
Atatürk’e nereden saldıracaklar, buralardan saldırıyorlar, Lozan’dan saldırıyorlar. İnönü’ye saldırıyorlar. Halbuki bilmeden yapıyorlar bunu. Lozan çok büyük bir muvaffakiyettir. Gerçekten 100. yıl geçtiği halde hâlâ Lozan’ın gücü devam ediyor. Daima saldırıyorlar. Bilmiyorlar, okumuyorlar. Lozan’ı okusa Lozan’ın ne kadar büyük bir muvaffakiyet olduğunu görecek. Bilmiyorlar. İnsanları tahrik edecek hoş bir nokta. Halbuki Lozan çok büyük bir muvaffakiyet ve Lozan’ın muvaffakiyet olduğunu aslında bu tartışmayı oturtmak için kitapta en başarılı tarihçiler, mesela Şerafettin Turan üzere, Halil İnalcık üzere, İlber Ortaylı üzere, tarihçilerden örnekler verdim. Birebir vakitte yabancılardan örnekler verdim. Bernard Lewis, Stanford Shaw, çok büyük bir muvaffakiyet olduğunu söylüyorlar.
Cumhurbaşkanlığı seviyesinde bir hücum olunca ona karşılık vermek lazım, işte kitabın aslı budur. Dünyanın hiçbir yerinde bir ülkenin bağımsızlığını tescil eden, saptayan, kabul eden bir milletlerarası mutabakata o ülkenin bir cumhurbaşkanı bu kadar saldıramaz. Bunu kabul etmiyoruz. Bu kitap bir dirençtir, bir karşı harekettir.
‘İNÖNÜ’YE O SORUYU SORDUK’
– İnönü’yle bir anınız oldu mu?
Gençliğimizde şöyle bir niyet akımı vardı. Bu niyet akımı hala mevcut. Birtakım aydınlarda, birtakım gençlerde bunu görüyoruz. İnönü 2. Dünya Savaşı’ndan sonra demokratik sisteme geçti. Bizim o günkü fikrimiz: “Çok erken geçtiniz, niçin geçtiniz? Halkevleri devam etseydi, Köy Enstitüleri devam etseydi…” Bir gençlik grubuyla bir arada İnönü’yü ziyarete gittik. Ortada bunu sorduk. Yanlış yaptığını söyledik. O da bize “Siz beni Atatürk’le karıştırıyorsunuz. Ben Atatürk olamam, o büyük önderdi. O hepimizin büyük başkanıydı. Ben onun yardımcısıyım. Beni Atatürk sanıyorsunuz, yanılıyorsunuz, Atatürk olamayız, biz onun yolunda yürüyen onun arkadaşlarıyız. Aslında demokrasiye geçiş onun bize telkinidir, onun bize bıraktığı mirastır” dedi.
‘ARKASINDA BAĞIMSIZLIK İSTEYEN BİR HALK VARDI’
– Diplomat İnönü’nün en güçlü yanı sizce neydi?
Diplomat İnönü’nün en güçlü yanı savunduğu davalara inanmasıdır, zira savunduğu hususlar için savaş meydanlarında çaba vermiş. Diplomat üzere kravatlı, papyonlu değil. Savaş meydanlarında çizmesiyle… Gerisinde yaptığı çabayı destekleyen bir büyük önderin olması. Mustafa Kemal. Onların da ardında bağımsızlık isteyen bir halkın olması onun en büyük gücüdür.
Yeni safha: Sivil İnönü
– Lozan Antlaşması İnönü’nün hayatında neyi değiştirdi?
Lozan Mutabakatı İnönü’nün hayatında yeni bir basamağın kapısını açmıştır. Lozan’dan sonra İnönü bir daha askeri üniformasını giymedi. Demek ki askeri alanda başarılı olan 38 yaşında bir general artık diplomasi ve devlet yönetme alanında da muvaffakiyetini göstermiş oluyor. Yeni bir safha açılıyor. Sivil İnönü çıkıyor ortaya. Asker İnönü’den sivil İnönü’ye lakin orada yaptığı iş çok büyük. Çok büyük başarılara imza atıyor zira karşısında 15 devlet var. Hepsiyle uğraşıyor.
