“Biz arkeologlar nihayetinde hayatı, hayatın tamamını kazıyoruz” bu kelamlar Myra-Andriake antik kentlerinin hafriyat lideri Prof. Dr. Nevzat Çevik’e ilişkin.
Geçmiş vakitlerin sırlı yaşanmışlıklarından, toplumsal, siyasi, ekonomik, mimari üzere her boyutta ne kalmışsa bugüne tekrar doğuyor ve kendilerini anlatıyorlar. Myra ve liman mahallesi olan Andriake, klasik periyottan beri antik çağlarda her vakit metropol statüsünde değerli bir Likya kenti olduğu için eşsiz ya da benzerli bilgiler veriyor her daim.
Myra ve Andriake hafriyatlarının farklı boyutlarda öne çıkmasının, Çevik’in hem arkeoloji ve hem de müzecilik kısımları öğretim üyesi olması ve bilim, edebiyat, küratörlük üzere farklı dünyalarla direkt da ilgili olmasının kazıların varlıklı çeşitlilikte, farklı çıktılarının bulunmasına yansıyan katkıları var şüpesiz…
Myra’ya birinci gittiğimde gözlerime inanamadım. Işık ülkesi Likya’nın fazla bozulmadan kalan kaya mezarları tabir yerindeyse beni büyüledi. 11 bin kişi kapasiteli tiyatrosu, ortaçağ kilisesi, kayalara oyulmuş insan yüzleri… Kesinlikle gidip görülmesi gereken bir kent burası. Ayrıyeten her yıl gittiğim Myra’da gün yüzüne çıkarılmış yeni yapılar görmek beni çok keyifli ediyor.
Bu yıl Antalya Deme’de bulunan Myra ve Andriake hafriyatlarının 10. yılı… Evvelki akşam Çevik, “Myra- Andriake Hafriyatlarının 10. Yılı Muhasebesi“ isimli bir konferans vardı. Bu büyülü kentin gün yüzüne çıkmasına vesile olan hafriyat lideri Çevik ile ışık ülkesine bir seyahat yaptık.
– Bu 10 yılda bugüne kadar hangi yapılar çıktı gün yüzüne?
Çok şey gün yüzüne çıktı. Myra’da bölgenin en büyük (11 bin kişi kapasiteli) tiyatrosunun hafriyatları tamamlanmış kısmen onarılmış ve konsolide edilmiş ve antik tiyatro bilgilerini çoğaltmıştır. Bilhassa Roma periyodu tiyatrosunun büsbütün altında kalmış olan küçük Helenistik tiyatronun keşfi de heyecan vermiştir. Tiyatro yakınlarında büsbütün alüvyonlara gömülü ortaçağ kilisesinin hiç tahrip olmamış mimarisi ve freskolarıyla gün yüzüne çıkması da büyüleyici oldu. Myra akropolündeki kazılarımızda bir heroon ve daha da kıymetlisi tahminen de klasik dönem’in tek toplanma yapısı keşfedildi. Bunlardan öte asıl 1 yıl süren jeofizik sondajlarında bugünkü Demre’nin altında gömülü 1.5 km çapında bir kentin varlığı gözlemlendi. 4-10 metre ortasında değişen alüvyon katmanının örttüğü yerleşime bu nedenle “Anadolu Pompeisi” diyoruz. Görünmeyen bu gizli kent dayanılmaz bir bilgi rezervi olarak uzak geleceğin arkeolojisine taşınacak. Bunun nedeni kazılması gereken alanların büsbütün halkın malı olması ve münasebetiyle kamulaştırma imkânsızlığı.
Limanın yapıları gün yüzüne çıktı
Andriake yerleşiminde ise limanın tüm değerli yapıları ortaya çıkarıldı ve müdafaa çalışmaları da tamamlandı. Her yapının hem kendisi hem de bulguları değerli sonuçlar vermekle birlikte 6. yy sinagogu üzere Anadolu Akdenizi’nde birinci sefer keşfedilen ve bilim dünyasında ses getiren keşiflerimiz de oldu. Her iki yerleşimden sikkeden seramiklere, camdan metal bulgulara ve takılara kadar çok çeşitli yelpazede ve devirleri hakkında kıymetli bilgiler veren binlerce buluntu ele geçti.
– 10 yıllık bir sürecin muhasebesini kısaca anlatabilir misiniz?
10 yıl büyük emeklerle geçtikten sonra dönüp geriye ne yapıldığına bakmak heyecan verici. 2013-2015 ortasındaki 3 yılı yaşanmamış olan ve aslında 10. yılda olmamıza karşın 7 çalışma yılında sanırım 30 yıla karşılık gelen yoğunlukta işler başardığımızı söyleyebilirim. En başta söylemek istediğim şey tüm bu yıllar boyunca grubumuzda olan yüzlerce personel, operatör, öğrenci ve bilimciyle hiç meselesiz ve mutlu-keyifli çalışmalar yapmış olmamız. Hafriyatın suratına arkeologlar değil toprak karar verir. Bu nedenle biz yıl içindeki çalışma dönemini uzatarak ve işçisi çoğaltarak daha çok iş yapabilmenin yollarını bulduk. Bilhassa birinci 4 yılda inanılmaz verimli çalışmalar yaptık. Myra’da akropol, tiyatro ve kilise hafriyatları tamamlandı. Andriake’de asıl liman merkezinin tamamı (granarium, agora, liman yapıları, hamamlar, onurlandırma anıtları, tersane – çekekler A, B ve C kiliseleri büsbütün kazılarak ortaya çıkarılmış ve gereken konservasyon ve onarım çalışmaları da tamamlandı.
– Çıkan yapıların, yapıtların müdafaası…
Kazımızın temel ideolojisi bilim ve müdafaa öncelikli. Bugüne dek ortaya çıkarıp da müdafaa tedbirlerini almadığımız hiçbir yapı bulunmuyor.
Asıl işimiz olan bilim ve araştırma konusunda ise epey memnuniyet verici bir nicelik ve nitelikte olduğumuzu söyleyebilirim. Yüzlerce bilimsel ve tanınan makale yayımlanmış ve bilhassa Myra’yı her boyutta pahalandıran 42 bilim beşerinin aklından çıkmış kısımlardan oluşan büyük bir çalışma kitap olarak yayımlandı. Sonuçta kazılarımızda ortaya çıkardığımız ya da yüzey araştırmalarıyla incelediğimiz her yapı vaktinde yayımlanmış ya da lisansüstü tez çalışmalarına dönüşmüş ve sonuçları bilim dünyasına aktarılmıştır.
– Siz de son olarak bir Lykia Kitabı yayımladınız?
En son yayımladığım Lykia kitabı’mda yalnızca kazdığım ve araştırdığım kentler değil tüm Likya’nın tarihi, kültürü, sanatı, geçim kaynakları ve 134 yerleşimi ayrıntılıca 600 sayfada bilime ve halka sunuldu.
– Hafriyat çalışmalarının veririmliliği sizce neye bağlıdır?
2009 başında laboratuvarlar, ofisler, depolar ve hayat ünitelerinden oluşan kapsamlı bir hafriyat araştırma istasyonunu ve çalışmalarımızda gereken tüm araç-gereç, yazılım-donanım üzere her ne lazımsa daha birinci yıldan kurmuş ve temin etmiş olmamdır. Hafriyat çalışmalarının verimliliği ve niteliği büsbütün bu bilim şantiyelerinin niteliğine bağlıdır.
ARTIK GÖZÜM ÇOK DA ARTTA DEĞİL
– Bir sonraki hafriyat döneminde neler hedefliyorsunuz?
Andriake’de sonuca ulaştık sayılır. Myra’da ise, kamulaştırma olursa kalın alüvyon yorganını kaldırarak fevkalade bir gizli metropolü gün yüzüne çıkarmak istiyorum. Koca kentten görünen tiyatro yalnızlıkta sıkıldı üzere hissediyorum.
‘YÜKSEK BİR SORUMLULUK ANIYDI’
– Evvelki akşam 10 . yılı kutladınız ve bir konferans düzenlediniz o geceden bahseder misiniz?
Çok keyifliydi ve yüksek bir sorumluluk anıydı. Zira 10 yılın hesabını veriyordum. Bu kadar işten sonra vatana ve halka ne verdiğinizin cevabı da ve hesabını da verebilmek çok kıymetli. Protokolün, halkın, emekçi ve öğrencilerimizin ve de bilim grubumuzun katıldığı kutlamada evvel 1 saat boyunca birinci yıldan son yıla kadar neler yaptık ve neler değişti, sunumla anlattım. Bu sunumda bilimsel, toplumsal, sanatsal, tanıtım üzere her hususta yaptığımız yüzlerce işimizi ve sonuçlarını anlattım. Ve gönlüm çok rahat ki bugüne dek harcadığımız vergilerin ve emeklerin yüzlerce kat karşılığını verdiğimizi daima birlikte keyifle ve iç huzuruyla görmüş olduk. Artık bir pasta kesmek hakkımızdı ve sunumun akabinde 10. pastasını da kesip konuklarımız ve takımımızla kutladık. Bu aktifliğin kazdığımız ve müzeye dönüştürdüğümüz granariumda-Lkya Uygarlıkları Müzesi’nde yapılmış olması ise içimizde zımnî bir gurur ve tanım edilmez hisler yarattı.
‘TÜM UĞRAŞLARIMIZ DÜNDEN UYGUN OLMAK’
– Hafriyatlar için bakanlığın verdiği ödenekler sizce kâfi mi?
Kültür ve Turizm Bakanlığı yıllık bütçesine ve gelirlerine bağlı olarak elinden gelen ödeneği yıllardır veriyor. Ancak klasik arkeoloji hafriyatları çok değerli bir iştir. Bu nedenle hafriyat liderleri Bakanlık dışında da çok kaynak bulmak zorundadırlar. Yoksa kâfi ilerlemeyi sağlayamaz ve yıllarca oyalanmak durumunda kalabilirler. Bilimsel çalışanın (Hoca, öğrenci, asistan vs.) parasız/gönüllü çalışmakta olması en kıymetli masraf kalemini ortadan kaldırsa da en büyük sarfiyat kalemi personel ve teknisyenler oluyor. Öteki sarf gereçleri ve araç-gereç vs. için de hem Bakanlığın kaynakları hem Akdeniz Üniversitesi ve hafriyatla paydaş olan Koç Üniversitesi ve Demre Belediyesi üzere kaynaklardan karşılayarak kazılarımızı gerçekleştiriyoruz. hafriyat lideri tripotun ayakta tutan devlet, üniversite ve halk ayaklarını birlikte tutabildikten sonra çözülmeyecek sorun yoktur.
– Ödenek dağlımı sizce nasıl olmalı?
Ödenek dağılımı, artık de kısmen yapıldığı üzere, kazıların tipine ve yoğunluğuna nazaran yapılmalıdır. Prehistorik bir mağara hafriyatının, protohistorik bir höyük hafriyatının ve klasik kent hafriyatının gereksinimleri büsbütün farklı cins ve boyutlardadır. Hafriyat ve muhafaza kalemleri büyük farklılıklar gösterir. Ayrıyeten kazılara ödenek verilirken örneğin son 3 ya da 5 yılın çalışma verimliliğine bakılabilir ki birebir verimlilik sürdürülebilir olsun. Son uygulamada 12 aylık hafriyat programında başvuran kazıcıların tümünü Bakanlık kabul etmiş ve ayrıcalıklı olarak desteklemektedir. Yönetimsel, iklimsel, ulaşım ve işçi üzere hususlarda uygun olduklarını düşünen hafriyatlar bu programı uygulamaya başlamışlardır.
Geleceğin geçmişten geriye düşmeye hakkı yoktur. Tüm uğraşlarımız dünden yeterli olmak üzerine konseyidir. Rastgele kaynaktan gelirse gelsin harcadığımız halkın vergileridir. Münasebetiyle bunun karşılığını ziyadesiyle vermek üzere bir borcumuz vardır. Ve bu ülkenin hocaları olarak, memleket ve millet için faydalı işler yapmak üzere de bir aydın sorumluluğumuz vardır.
‘ARKEOLOG OLMAYAN İNSANLARIN GÜNLÜK KORKULARI BİZDE GÖRÜLMEZ’
– Bu 10 yıllık hafriyat sürecinde nasıl zorluklar ve sürprizler yaşadınız?
Arkeolojik hafriyat çok güç ve zahmetler dolu bir bilimsel tertip. Ve bildik kurumsal yapılara hiç benzemeyen idare ve gerçekleştirme formu var. Mesela belirli olmayan yıllık kaynağa karşın bütçe ve iş planı yapmak ve takım oluşturmak üzere. Elbette finansal, organizasyonel, işçi, lojistik üzere çok çeşitli problemler yaşanmıştır. Lakin esasen hafriyat lideri bunlar için vardır. Ve bana nazaran aslında bunların ismi ıstırap ve zorluk değil yalnızca iş durumlarıdır. Düşünceler giderilir iş tüm heyecanıyla devam eder. Ve arkeoloji biliminin derin heyacan verici özü gereği ne 40 derece sıcakta aylarca çalışmayı ne olmayan parayı ne de mutfakta eksik olan domatesi görmezsiniz. Yalnızca bunları o ya da bu yolla temin edip işinize devam edersiniz. Neyse ki arkeologlar güneş gücüyle çalışıyor, araçları suyla yürüyor, kazıevindeki grup bahçedeki ağaçlardan beslenmeyi biliyor da işler tüm keyfiyle ve üretkenliğiyle devam edebiliyor. Yani olağan insanların günlük korkuları bizde görülmez. Çapanın ucundaki yeni bir keşif mümkünlüğünün peşinde koşar dururuz. Yani hiçbir zorluğumuz ya da meselemiz yoktur çok şükür. Beni en çok huzursuz eden şey ise hafriyat takımından birinin bir kaza geçirme ihtimalidir. Arazi tehlikelidir hem tabiatındaki akrep yılan üzere faunadan hem de işin kendisinin barındırdığı tehlikelerden ötürü, bir hafriyat dönemi kazasız-belasız bittiyse rahat bir nefes alıp oturur şükrederim.
